مهدی نیلی‌پور
در دوران غیبت امام عصر(ع) و در دورة انتظار ظهور حضرتش، آداب و اخلاقی برای پیروان اهل بیت(ع)‌ در قرآن و روایات ترسیم شده است که آشنایی و انجام آنها، راه نجات و رمز عبور سالم از این بحران می‌باشد. در روایات اهل بیت(ع) دوره‌ای بحرانی و سخت برای ایام غیبت ترسیم شده است و ضرورت ایجاب می‌نماید نسبت به آداب و اخلاق این دوره آموزش‌های کافی را دیده باشیم، خداوند در این خصوص می‌فرماید: «ای اهل ایمان، در کار دین صبور باشید، یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید و مراقب کار دشمن و خداترس باشید، شاید رستگار شوید».1 حضرت باقر(ع) در تفسیر این آیه فرمودند: «یعنی صبور باشید بر انجام واجبات و یکدیگر را به صبر و مقاومت در برابر دشمنان سفارش کنید و عهدتان را با امام منتظرتان محکم کنید».2

یا در روایت دیگری از حضرت صادق(ع) در تفسیر همین آیه آمده است: «یعنی صبور باشید بر انجام واجبات و در مقابل مشکلات و مصائب یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید و عهدتان را با ائمه و پیشوایان دین محکم کنید. (و با امامتان پا برجا بمانید)».3
در اینجا به معرّفی 14 صفت از صفات اخلاقی که لازمة یک شخص منتظر است می‌پردازیم:

1. ورع و رعایت محاسن اخلاقی: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «هر که دوست دارد از یاران قائم باشد، پس باید انتظار کشد و در حالی که منتظر است، پارسایی و اخلاق نیک را در پیش گیرد. اگر (با چنین حالتی) از دنیا برود و بعد از مرگ او، قائم(ع) قیام کند، همانند اجر کسی را دارد که قائم را درک نموده است. پس (در کار و عمل) بکوشید و منتظر باشید، گوارایتان باد ای جماعت مشمول رحمت».
آن حضرت می‌فرمایند: «صاحب این امر (امامت) غیبتی دارد که در آن روزگار، دیندار همانند کسی است که خار مغیلان را با دست خویش خُرد کند. امام سپس، اندکی خاموش ماند و آنگاه فرمود: صاحب این امر را غیبتی است، پس باید که بنده از خدا بترسد و به دین خویش چنگ آویزد».4

2. پرهیز از شکّاکیّت و پیروی از راه ائمة پیشین: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «پس هرگز در حقّ او شک و تردید به خود راه ندهید، از صفحة دل هرگونه شک و تردید را بزدایید. من شما را برحذر کردم، سخت از آن بپرهیزید، از خدا توفیق و راهنمایی‌تان را مسئلت می‌نمایم».5
همچنین فرمودند: «اگر در زمانی قرار گرفتی که به امامی از آل محمّد(ص) دست نیافتی، هر که را قبلاً دوست داشتی (از ائمة گذشته) دوست بدار و هر که را از دشمنانشان، دشمن داشتی، دشمن بدار و از هر که پیروی نمودی، پیروی کن و هر صبح و شام در انتظار فرج باش».6

3. سفارش یکدیگر به صبر: سیّد ابن طاووس، در کتاب «اقبال» از وجود مبارک پیامبر اکرم(ص) در خطبة روز غدیر این‌گونه آورده است: «سورة والعصر دربارة حضرت علی(ع) نازل شد و تفسیرش اینکه: «و» سوگند به پروردگار «عصر» قیامت که «همانا انسان در زیان است»: یعنی دشمنان آل محمّد(ص) «مگر کسانی که ایمان آوردند» به ولایت ایشان «وکارهای خوب انجام دادند» به همدردی کردن با برادرانشان «و یکدیگر را به صبر سفارش دادند» در زمان غیبت غایبشان...».7
«منظور از سفارش کردن یکدیگر به صبر آن است که مؤمن به فرزندان، نوادگان، خاندان و عیال، عشیره و برادران دینی، دوستان خویش و دیگر مؤمنان سفارش و امر به یقین داشتن به حضرت قائم(ع) و صبر کردن در زمان غیبت آن حضرت بر طولانی شدن زمان غیبت و بر آنچه از آزار دشمنان و جفای دوستان و غیر اینها... می‌بینند به اینکه خوبی‌های صبر را برایشان باز گوید و...»8

4. دوری از صفات ناپسند مردم آخرالزّمان: امام ششم(ع) فرمودند: «... پس در این موقع بترسید و از خداوند متعال نجات را خواهان شوید و بدانید که مردم مورد خشم الهی قرار گرفته‌اند و تنها خداوند آنها را مهلت می‌دهد به خاطر امری که اراده کرده برایشان و لذا در این هنگام آرزومند ظهور و فرج باش و تلاش کن برای اینکه خداوند عزّوجل تو را در خلاف آن چیزی (آن اعمالی) که مردم بر آن هستند، ببیند».

5. اختیار گمنامی و پرهیز از شهرت کاذب و حفظ زبان: امام صادق(ع) فرمودند: «(در دوران غیبت) زبان‌های خود را حفظ کنید، در خانه‌های خود بمانید (مگر به ضرورت) تا آنکه حادثه‌ای (که برای دیگران پیش می‌آید به واسطة گناه کردنشان در جامعه) برای شما پیش نیاید.
«برای مردم زمانی می‌رسد که انسان میان ناتوانی و تبه‌کاری مخیّر می‌شود، هر کس چنین زمانی را درک کند، باید ناتوانی را بر فساد و تباهی برگزیند».9

6. زمینه‌سازی ظهور: پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند: «از مشرق زمین، مردمی قیام می‌کنند و زمینه را برای (ظهور) مهدی(ع) آماده می‌سازند».10

7. ذکر کثیر و عبادت: امام علی(ع) فرمودند: «خانه‌های محقّر خود را، مسکن خود قرار دهید، همانند کسی که در آتش گداخته می‌سوزد، دندان روی جگر بگذارید و خدا را بسیار زیاد یاد کنید که یاد خدا بزرگ‌ترین پناه‌گاه است؛ اگر بدانید».11

8. گرفتن معارف دین از دین‌شناسان امین و رجوع به علما: امام مهدی(ع) می‌فرمایند: «و امّا دربارة اتّفاقات مهم، به راویان حدیث ما رجوع کنید که آنان حجّت من بر شما هستند و من نیز حجّت خدا بر آنها هستم».12 امام هادی(ع) نیز می‌فرمایند: «در زمان غیبت قائم ما، اگر نبودند دانشمندانی که مردم را به سوی خدا دعوت، به طرف او راهنمایی کنند و با دلایل و براهین الهی از آیین او دفاع کنند؛ دست بندگان مستضعف را بگیرند و آنها را از دام‌های شیطان و شبکه‌های ناصبیان (دشمنان سرسخت اهل بیت(ع)) نجات دهند، هیچ کس باقی نمی‌ماند مگر اینکه از دین خدا مرتد می‌شد، امّا آن دانشمندان رشتة دل‌های ضعفای شیعه را می‌گیرند، همچنان‌که ناخدای کشتی، سکّان کشتی را می‌گیرد. آنها در نزد خدای عزّوجلّ از هر طبقه‌ای برترند».13

9. آمادگی نظامی: امام صادق(ع) فرمودند: «[باید]هر یک از شما برای خروج حضرت قائم(ع) [سلاحی] مهیّا کند هر چند که یک تیر باشد، که خدای تعالی هرگاه چنین نیّتی در او ببیند، امیدوارم عمرش را طولانی کند».14

10. تقیّه: امام رضا(ع) فرمودند: «همانا گرامی‌ترین شما نزد خدا، با تقواترین و پای‌بندترین شما به تقیّه است. عرض شد: ای پسر پیامبر خدا! تا کی؟ فرمود: تا روزگار آن زمان معین و آن روزگار قیام قائم ماست. پس هر که پیش از قیام قائم ما تقیه را ترک کند از ما نیست».15 امام علی(ع) فرمود: «و آن زمانی است که در آن نجات نمی‌یابد، مگر هر مؤمن بی‌نام و نشان که اگر [در مجالس] حضور یابد شناخته نشود و هر گاه غایب باشد در جستجویش بر نیایند. اینان چراغ‌های هدایت و روشنگران راه شب‌روانند، که به تنفه و فساد و سخن‌چینی در میان مردم آمد و شد نکنند و دهان به غیبت‌ مردم و یاوه‌گویی نگشایند، برای آنان خداوند درهای رحمتش را باز و سختی عذابش را از ایشان برطرف می‌نماید. ای مردم؛ زمانی بر شما خواهد رسید که اسلام در آن واژگون می‌شود همچنان‌که ظرف واژگون گردد و آنچه در آن است بریزد...».16

11. دعا: حضرت صادق(ع) خطاب به ابن سنان فرمودند: «به زودی در شبهه‌ای خواهید افتاد و بدون نشانه‌ای نمایان و امامی رهنما خواهید ماند. از این شبهه رهایی نیابد مگر آن کس که دعای غریق را بخواند. عرض کردم دعای غریق چگونه است؟ فرمود: می‌گویی: « یا الله یا رحمن یا رحیم یا مقلّب القلوب ثبّت قلبی علی دینک؛ خدایا! بخشایشگرا! مهربانا! ای دگرگون‌ساز دل‌ها! دل مرا بر دینت استوار گردان. عرض کردم ای دگرگون‌ساز دل‌ها و اندیشه‌ها! دل مرا بر دینت استوار گردان. فرمود: البتّه خدای دگرگون‌ساز دل‌ها و اندیشه‌هاست، امّا تو همان بگو که من می‌گویم: ای دگرگون‌ساز دل‌ها! دل مرا بر دینت استوار ساز».17
همچنین از سیّد بن طاووس دعایی در ضمن حدیث غیبت حضرت مهدی(ع) نقل شده که به ذکر آن می‌پردازیم.
راوی می‌گوید عرض کردم: شیعیانت چه کار کنند؟ فرمود: بر شما باد بر دعا کردن و انتظار فرج کشیدن تا آنجا که می‌گوید: عرضه داشتم: به چه چیزی دعا کنیم؟ فرمود: می‌گویی: «بار خدایا! تو خودت و فرستاده‌ات و فرشتگانت و پیغمبرت و والیان امرت را به من شناسانیدی، بار خدایا من نگیرم جز آنچه تو عطا کنی و هیچ نگهدارنده‌ای جز تو برایم نیست، بارخدایا! مرا از منازل دوستانت دور مگردان و دلم را پس از آنکه هدایت کرده‌ای منحرف منما، بار خدایا! مرا به ولایت کسی که اطاعتش را بر من واجب ساخته‌ای، هدایت فرمای».18

12. مراجعه به کتب دانشمندان امین و اصیل: امام صادق(ع) به مفضّل بن عمر فرمود: «بنویس و دانش خود را در میان برادرانت منتشر کن و چون (خواستی) بمیری، آن را به پسرانت میراث بده، زیرا بر مردم زمانه‌ای، پرآشوب می‌رسد که در آن زمان جز با کتاب‌هایشان همدم نشوند».19

13. همکاری بین شیعیان و حدیث‌شناسی: امام باقر(ع) فرمودند: «باید که توانمندان شما ضعیفانتان را تقویت کنند و ثروتمندان شما فقیرانتان را یاری رسانند و سرّ ما (اهل بیت) ر افشا نکنید و امر ما را برملا ننمایید و هرگاه حدیثی از جانب ما به شما رسید که بر آن یک یا دو شاهد از قرآن یافتید پس آن را قبول کنید وگرنه (از عمل به آن) توقّف نمایید و آن را به ما برگردانید (و در قبول یا ردّ آن سخنی نگویید) تا اینکه حقیقت آن برایتان آشکار شود و بدانید که برای منتظر این امر (فرج امام عصر(ع)) ثواب روزه‌دار شب زنده‌دار ثبت می‌گردد و هر کس قائم ما را درک کند و به همراه او خارج شود (برای نبرد) و دشمن ما را بکشد، برایش مانند پاداش بیست شهید منظور می‌گردد و هر کس همراه قائم ما بجنگد برایش همچون اجر بیست و پنج شهید منظور خواهد شد».20

14. مسئولیت‌پذیری نسبت به شیعیان: همانا کسی که متکفّل ایتام آل محمّد(ص) شود، آنان که از امامشان جدا شده و در جهل خود سرگردان مانده و در دست شیاطین و ناصبیان از دشمنانمان اسیر گشته‌اند، پس آنان را از چنگال شیاطین و دشمنان ما نجات داده، از حیرتشان بیرون برد و شیاطین را با ردّ وسوسه‌هایشان سرکوب نموده، ناصبیان را با دلایل پروردگارشان و دلیل امامتشان مقهور سازد. چنین کسانی نزد خداوند به بلندترین جایگاه از بندگان برتری یابند، بیش از فضیلت آسمان بر زمین و بیش از فضیلت عرش و کرسی و حُجُب بر آسمان و برتری آنها بر این عابد همچون امتیاز ماه شب چهارده بر مخفی‌ترین ستاره در آسمان می‌باشد».21
در اینجا به فهرستی از تکالیف بندگان نسبت به آن حضرت حجّت(ع) در دوران غیبت که در کتاب شریف «مکیال المکارم» گردآوری شده، اشاره می‌کنیم:
1. تحصیل صفات و آداب ویژة آن حضرت،
2. رعایت ادب نسبت به یاد او،
3. محبّت او به طور خاص،
4. محبوب نمودن او در میان مردم،
5. انتظار فرج و ظهور آن حضرت،
6. اظهار اشتیاق به دیدار آن بزرگوار،
7. ذکر مناقب و فضایل آن حضرت،
8. اندوهگین بودن مؤمن از فراق آن حضرت،
9. حضور در مجالس فضایل و مناقب آن حضرت و تشکیل آن مجالس،
10. سرودن و خواندن شعر در فضایل و مناقب آن حضرت،
11. قیام، هنگام یاد شدن نام یا القاب آن حضرت،
12. گریستن، گریاندن و خود را به گریه کنندگان شبیه نمودن بر فراق آن حضرت،
13. درخواست معرفت امام عصر ـ ارواحنا له الفداء ـ
از خداوند متعال،
14. تداوم درخواست معرفت آن حضرت،
15. دعا در زمان غیبت آن حضرت،
16. شناختن نشانه‌های ظهور،
17. تسلیم بودن و عجله نکردن،
18. صدقه دادن به قصد سلامتی آن حضرت و انجام اعمال واجب و مستحب به نیابت از ایشان،
19. سعی در خدمت کردن به آن حضرت،
20. تجدید بیعت با ایشان در هر روز و هر لحظه.22

 

پی‌نوشت‌ها:
1. سورة آل عمران (3)، آیة 200.
2. تفسیر برهان، ج 2، ص 149.
3. تفسیر عیاشی، ج 1، ص 236، ح 198.
4. غیبت نعمانی، ص 169، ح 11.
5. همان، ص 150، ح 10.
6. بحارالانوار، ج 52، ص 133.
7. اقبال، ص 457.
8. مکیال المکارم، ج 2، ص 418.
9. کافی، ج 2، ص 225، ح 13.
10. نهج الفصاحه، ج 2، ص 372.
11. کشف الغمه، ج 3، ص 267.
12. بحارالانوار، ج 52، ص 267.
13. کمال‌الدیّن و تمام‌النعمـ[، ج 2، ص 238.
14.محجّـ[ البیضاء، ج 1، ص 32.
15. غیبت نعمانی، ص 173.
16. نهج البلاغه، خطبة 103، فیض 291.
17. إعلام الوری، ص 408.
18. بحارالانوار، ج 52، ص 149، ح 73.
19. مهج الدّعوات، ص 332.
20. کافی، ج 1، ص 52، ص 11.
21. امالی طوسی، صص 232 و 410؛ بشارة المصطفی، ص 113.
22. با استفاده از کتاب مکیال المکارم.

کلمات کلیدی :